Το θέμα έχει ανοίξει εδώ και αιώνες, ακόμη και π.Χ.
Η θρησκεία και η επιστήμη μπορούν να συνυπάρξουν, πόσο μάλλον να «συνεργαστούν»;
Ή πρόκειται για δύο αντιπάλους στην ίδια (;) αρένα;
Ειδικά σήμερα, που τόσο τα πορίσματα της επιστήμης όσο και τα ζητήματα πίστης αναγιγνώσκονται κατά το δοκούν;
Την ίδια στιγμή που μιλάμε για τεχνητή νοημοσύνη, η θρησκευτική τρομοκρατία είναι θανατηφόρα παρούσα.
Σε αυτό το πλαίσιο, το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών διοργανώνει το πρώτο διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Σύγχρονη επιστήμη και Ορθόδοξη παράδοση: μία "δύσκολη" σχέση;», όπου θα μιλήσουν Ελληνες και ξένοι διανοητές και επιστήμονες.
Γι' αυτό μας μίλησε ο Ευθύμιος Νικολαΐδης, διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
● Ποια ανθρώπινη ανάγκη καλύπτει σήμερα η θρησκεία και ποια η επιστήμη;
Κατ' αρχάς να διευκρινίσω ότι δεν μιλώ από φιλοσοφική πλευρά, καθώς ως ιστορικός των επιστημών μελετώ τις σχέσεις θρησκείας και επιστημών όπως αυτές διαμορφώθηκαν και εξελίχτηκαν ανά τους αιώνες, και πιο συγκεκριμένα τις σχέσεις μεταξύ ανατολικού (ορθόδοξου) χριστιανισμού και επιστημών.
Η επιστήμη, η οποία γεννήθηκε ως φυσική φιλοσοφία ήδη από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, στόχευε στην εν μέρει ορθολογική κατανόηση του κόσμου.
Αυτό το «εν μέρει» σημαίνει ότι το υπερφυσικό (Σύμπαν με κάποιο σκοπό ή ψυχή/Θεός) δεν ήταν σαφές επιστημονικά, μέχρι και τον Νεύτωνα.
Ωστόσο, η ιδέα της επιστήμης, μαθηματικοποιημένης από τον 17ο αι., άμεσα συνδεδεμένης με την τεχνολογία από τον 19ο και βαθιά επηρεασμένης από τον θετικισμό του ίδιου αιώνα, δεν έχει θέση για το υπερφυσικό: η επιστήμη σήμερα καλείται να δώσει «ορθολογικές» απαντήσεις για το Σύμπαν και τη ζωή και λύσεις για τον υλικό πολιτισμό.
Στην ακραία μορφή αυτών, καλείται να κάνει τον άνθρωπό αθάνατο. Από την άλλη, η θρησκεία, η οποία επανήλθε δυναμικά τις τελευταίες δεκαετίες, απαντά στα ερωτήματα της θνητότητας, του σκοπού της ζωής και του κόσμου και σε αυτά που τίθενται όταν η επιστήμη φτάνει στο όριο του εξηγήσιμου.
● Ο άνθρωπος διαθέτει πλέον τη δυνατότητα γενετικής τροποποίησης ή δημιουργίας νέων ειδών (που δεν υπήρχαν κατά τη –σύμφωνα με τη θρησκεία– Δημιουργία το κόσμου). Ποια νέα ζητήματα, επιστημονικά, θεολογικά, αλλά και ηθικά, δημιουργεί το γεγονός αυτό;
Διαχρονικά, σε ό,τι αφορά το ζήτημα της ζωής, η συζήτηση μεταξύ χριστιανισμού και επιστημών επικεντρώθηκε στην ύπαρξη ή μη μιας άυλης ψυχής. Πέραν της δημιουργίας νέων ειδών, υπάρχει και το ζήτημα της τεχνητής νοημοσύνης.
Τα νέα όντα, προερχόμενα είτε από τη γενετική είτε από τη νανοτεχνολογία και την πληροφορική, θέτουν πολλά προβλήματα που απασχολούν τη θεολογία αλλά και τη φιλοσοφία.
Από την πλευρά του χριστιανισμού, πιστεύω ότι το βασικό ερώτημα θα είναι αν έχουν τα όντα αυτά ψυχή και όχι τα όντα αυτά καθαυτά, καθώς ένα μέρος των θεολόγων όλων των χριστιανικών δογμάτων δέχεται πλέον τη θεωρία της εξέλιξης, άρα τη συνεχή δημιουργία ειδών.
● Ωστόσο, ο πρόεδρος Ερντογάν σβήνει από τη διδακτέα ύλη των μαθητών τη θεωρία της εξέλιξης, δίνοντας έμφαση στο Ισλάμ. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και σε αρκετές Πολιτείες των ΗΠΑ.
Στην Τουρκία αυτό είναι νέο δεδομένο, καθώς το κεμαλικό κράτος είχε σαφώς διαχωριστεί από τη θρησκεία, στο πρότυπο της Γαλλίας.
Αυτό το νέο δεδομένο έχει σχέση με τη δυναμική επάνοδο του πολιτικού ισλαμισμού ως αντίβαρο της παντοδυναμίας του δυτικού πολιτισμού.
Σίγουρα παρόμοιες πρωτοβουλίες τείνουν να θέσουν στο περιθώριο την επιστημονική κοινότητα της Τουρκίας, η οποία ήταν μια ανερχόμενη δύναμη τα τελευταία χρόνια.
Στις ΗΠΑ το θέμα δεν είναι νέο. Η χώρα αυτή έχει χαρακτηριστεί «σουπερμάρκετ των θρησκειών» και ιδιαίτερα των χριστιανικών δογμάτων.
Μάλιστα, εδώ και χρόνια, πολιτειακά δικαστήρια συζητούν αιτήματα περί διδασκαλίας του δημιουργισμού ως επιστημονικής θεωρίας.
● Επειτα από μια πορεία αιώνων, όπου δεν έλειψαν οι μακρές περίοδοι επιστημονικής αυταρέσκειας και ματαιοδοξίας, η επιστήμη φτάνει στο σημείο να αυτοπεριορίζεται, προσδιορίζοντας με ίδιες μεθόδους τα όρια της εξηγητικής της ισχύος (βλ. θεώρημα της μη πληρότητας του Γκέντελ). Από την άλλη, η θρησκεία έχει αφετηριακό σημείο ότι προσφέρει εξήγηση, έμπνευση και όπου χρειάζεται, παρηγορία για τα πάντα: από τη δημιουργία του κόσμου, τους φυσικούς και ηθικούς νόμους, μέχρι τη μετά θάνατον ζωή. Σε αυτό το πλαίσιο, ποια περιθώρια συνύπαρξης και ίσως συνεργασίας υπάρχουν ανάμεσά τους;
Οπως προείπα, η θρησκεία έχει πρόσφατα επανέλθει δυναμικά στο προσκήνιο. Στην περίπτωση της Ορθοδοξίας αυτό ισχύει σαφώς για τις χώρες του τέως σοβιετικού μπλοκ, ιδιαίτερα για τη Ρωσία. Από την άλλη, μετά τον Β' Π.Π., τέθηκαν πολλά ερωτήματα για τα όρια της επιστήμης.
Η εποχή του ψυχρού πολέμου και η δαμόκλειος σπάθη των πυρηνικών ενέτειναν μια κάποια επιφύλαξη για την πρόοδο μέσω επιστημών.
Από την εποχή των πατέρων της Εκκλησίας, πολλοί εκ των οποίων χρησιμοποίησαν τις ελληνικές επιστήμες για να εξηγήσουν τον κόσμο (δηλαδή τη Δημιουργία), η επιστήμη έχει προσφέρει στη θρησκεία. Οσο το αν και η θρησκεία μπορεί να προσφέρει στην επιστήμη, αυτό είναι ένα ανοιχτό ζήτημα διαλόγου.
● Πιστεύετε πως οι νέες ιδέες σχετικά με τη διαμόρφωση του κοσμικού τοπίου, για παράδειγμα, ή την κβαντική φύση του Σύμπαντος μπορούν να τροφοδοτήσουν και τον θρησκευτικό/πνευματικό στοχασμό;
Οντως τον τροφοδοτούν και γίνονται πολλές συζητήσεις επί του θέματος. Πιστεύω, ωστόσο, ότι τα σημαντικά ζητήματα διαλόγου θρησκείας-επιστήμης δεν αφορούν συγκεκριμένες επιστημονικές θεωρίες.
Η φύση της επιστήμης είναι η εξέλιξη των θεωριών, όπου συχνά νέες αναιρούν τις προηγούμενες. Αν, π.χ., θεολόγοι βρίσκουν σήμερα ερείσματα στις Γραφές υπέρ μιας επιστημονικής θεωρίας, αν αυτή στο μέλλον καταρριφθεί θα ψάξουν για ερείσματα περί του αντιθέτου;
Υπάρχουν πιο διαχρονικά ζητήματα που αφορούν τη μεθοδολογία, τα όρια, την αλληλεπίδραση κ.λπ., τα οποία οι δύο πλευρές καλούνται να συζητήσουν.
● Πού έγκειται η δυσκολία του σύγχρονου ανθρώπου να αποδεχθεί αυτό που η επιστήμη εξετάζει ως ενδεχόμενο, δηλαδή ότι ίσως το Σύμπαν δημιουργήθηκε «από μόνο του»;
Εδώ είναι καθαρά θέμα πίστης. Με ορθολογικούς όρους, η αυθόρμητη δημιουργία του Σύμπαντος είναι εξίσου «παράλογη» με τη δημιουργία του από έναν Θεό, καθώς τίθεται το ερώτημα του πώς αυτός δημιουργήθηκε.
Ο νους του ανθρώπου δύσκολα μπορεί να συλλάβει έννοιες όπως το αδημιούργητο. Οσο για το άπειρο, μόνο μαθηματικά μπορούμε να το εκφράσουμε σαφώς.
● Τελικά τα φαινόμενα και ο τρόπος που επιδρούν επάνω μας είναι θέμα πίστης ή εξισώσεων;
Αυτό είναι όντως ένα σημαντικό φιλοσοφικό ζήτημα στο οποίο είμαι εντελώς ακατάλληλος να απαντήσω. Αποτελεί, όμως, ερώτημα του διαλόγου θρησκείας και επιστημών, τον οποίο φιλοδοξούμε να συνδράμουμε προσφέροντας ένα οργανωμένο πλαίσιο όσον αφορά τον διάλογο μεταξύ ορθόδοξου χριστιανισμού και επιστημών.
Αυτό σημαίνει κατ' αρχάς τη χαρτογράφηση των σχέσεων επιστημών και Ορθοδοξίας ανά τον κόσμο – κάτι που δεν έχει γίνει ώς σήμερα.
Αυτός είναι και ο πρώτος στόχος του προγράμματος SOW-Science and Orthodoxy around the World, το οποίο εκπονείται από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Γι' αυτό γίνεται και αυτό το συνέδριο.
Πληροφορίες:
Το συνέδριο (θα γίνει στ' αγγλικά) είναι ανοιχτό και πραγματοποιείται σήμερα και αύριο (24 και 25/2) στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος SOW-Science & Orthodoxy around the World (Επιστήμες και Ορθοδοξία ανά τον Κόσμο).
Στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών (αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας»,
Λεωφ. Βασιλέως Κωνσταντίνου 48, Αθήνα).
(Η παρακολούθηση είναι δωρεάν. Δεν απαιτείται προεγγραφή. Θα δοθούν βεβαιώσεις παρακολούθησης)
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Για τους «αποσυμβολιστές» της «Αποκάλυψης»Επιστήμη και θρησκεία: φίλοι ή εχθροί;
